Ανακοινωθέντα

Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης - ΣΠΕΛ

Τετάρτη 17 Ιουλίου 2024 - 11 π.μ.

Αγαπητές συναδέλφισσες και αγαπητοί συνάδελφοι,

Αγαπητέ κύριε Χαραλαμπίδη, πρόεδρε της επιστημονικής επιτροπής της έκθεσης,

Αγαπητέ κύριε Χατζηβασιλείου, γενικέ γραμματέα του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και μέλος της επιστημονικής επιτροπής της έκθεσης,

Αγαπητέ κύριε Παπαπολυβίου, Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου και μέλος της επιστημονικής επιτροπής της έκθεσης,

Εξοχότατες κυρίες πρέσβειρες, εξοχότατοι κύριοι πρέσβεις,

Φίλες και φίλοι λειτουργοί των μέσων μαζικής ενημέρωσης και επικοινωνίας,

Βιώνουμε φέτος την πιο δυσβάσταχτη μαύρη επέτειο της ιστορίας της Κυπριακής Δημοκρατίας: μισός αιώνας κατοχής μετά το πραξικόπημα της 15^ης Ιουλίου και την τουρκική εισβολή της 20^ής Ιουλίου 1974. Η φετινή ειδικά καταδίκη του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής ισοδυναμεί με μια ισχυρή πράξη αφύπνισης της συλλογικής μας μνήμης, αλλά και μια χειρονομία τιμής για όλους όσοι έπεσαν μαχόμενοι υπερασπιζόμενοι τη νομιμότητα και την εδαφική ακεραιότητα της πατρίδας μας. Αυτό σημαίνει για εμάς «Κύπρος 1974, η μνήμη είναι η μόνη πατρίδα των ανθρώπων». Για αυτήν ακριβώς τη βαριά κληρονομιά της ιστορικής μας μνήμης και το χρέος της διεκδίκησης ενός ασφαλούς μέλλοντος, ο τίτλος της επερχόμενης έκθεσης του Σεπτεμβρίου, ένα μικρό μέρος της οποίας βλέπετε σήμερα, καθώς και της έκδοσης που θα παρουσιάσουμε ειδικότερα σε λίγο, εμπνέεται από τον Κυριάκο Χαραλαμπίδη, ο οποίος έχουμε την τιμή να βρίσκεται μαζί μας εδώ σήμερα. Στο δεύτερο, δοκιμιακό, μέρος της σύνθεσής του Αιγιαλούσης επίσκεψις, αυτού του σπουδαίου έργου που μας χάρισε ο μεγάλος μας ποιητής το 2003, διαβάζουμε: «Το θηκάρι του πνεύματος είναι η μνήμηˑ η μόνη πατρίδα της ψυχής του ανθρώπου – χωρίς αυτήν αυτός δεν εννοείται». Όπως συμπληρώνει ο ίδιος, «όταν επιμένουμε στη μνήμη, τον άνθρωπο υπερασπιζόμαστε και την ουσία του». Με άλλα λόγια, δεν ξεχνούμε, φίλες και φίλοι. Αυτή είναι η αποστολή μας: να διασφαλίσουμε ότι τα καταστροφικά λάθη του διχασμού δεν θα ξαναθέσουν σε κίνδυνο τη δημοκρατία και την ενότητα της χώρας μας. Τίποτα δεν είναι δεδομένο. Για όλα οφείλουμε να παλέψουμε. Και γι αυτό βρισκόμαστε εδώ.

Και επειδή δεν επιτρέπεται να ξεχάσουμε, γιατί αλλιώς δεν θα υπάρχουμε, οφείλω και θέλω και σήμερα να το επαναλάβω. Κλείνουν φέτος 50 χρόνια από τις δύο ανοιχτές πληγές της χρονολογίας που στοιχειώνει την ιστορία μας. Με λαβωμένο το σώμα της από το προδοτικό πραξικόπημα της χούντας των συνταγματαρχών και των συνεργατών της, η Κύπρος υπέστη στη βάρβαρη τουρκική εισβολή. Η Τουρκία περίμενε χρόνια την αφορμή, ώστε να θέσει σε εφαρμογή τα διχοτομικά σχέδιά της και υπό το πρόσχημα της «ειρηνευτικής επιχείρησης» για αποκατάσταση δήθεν της συνταγματικής τάξης, παραβίασε και συνεχίζει να παραβιάζει έκτοτε κάθε κανόνα της διεθνούς νομιμότητας, περιλαμβανομένου του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, θέτοντας και διατηρώντας υπό παράνομη στρατιωτική κατοχή πέραν του 36% του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, μια χώρας που είναι εδώ και είκοσι χρόνια μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.  Στον τραγικό απολογισμό της εισβολής του Αττίλα οι χιλιάδες πεσόντες και οι άμαχοι νεκροί, οι εκτοπισμένοι που χώρεσαν τη ζωή τους ολόκληρη σε μια βαλίτσα, όπως αυτή που βλέπετε εδώ. Οι αγνοούμενοι μας, οι οικογένειες των οποίων βιώνουν το δράμα της αβεβαιότητας ή της κατά σύμβαση κηδείας, οι αιχμάλωτοι πολέμου που βρέθηκαν στην πιο άτυχη στιγμή φέροντας από τότε ένα απεχθές φορτίο, καθώς και οι εγκλωβισμένοι μας, που αρνήθηκαν να ξεριζωθούν.

Όπως έχω πει ξανά πρόσφατα, μισός αιώνας δεν σημαίνει ότι «τίποτα δεν αλλάζει», αλλά ότι όλα πρέπει να αλλάξουν τώρα. Πενήντα χρόνια μετά κανένας δεν ξεχνά και τίποτα δεν ξεχνιέται, αλλά η ειρηνική επίλυση μέσα από έναν ειλικρινή διάλογο με αμοιβαία κατανόηση και εμπιστοσύνη αποτελεί το μοναδικό εργαλείο για την εξασφάλιση μιας βιώσιμης και λειτουργικής λύσης στο Κυπριακό. Η συμφωνημένη βάση λύσης της διζωνικής δικοινοτικής ομοσπονδίας στηριγμένη στα σχετικά ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών αποτελεί το συνταγματικό πλαίσιο, για να οικοδομήσουμε ένα υγιές κοινό μέλλον για τις επόμενες γενιές Κυπρίωνˑ Ελληνοκυπρίων, Τουρκοκυπρίων, Μαρωνιτών, Αρμενίων και Λατίνων. Δεν είναι εύκολο, γιατί για πενήντα συνεχή παρακολουθούμε την Τουρκία να εφαρμόζει συστηματική πολιτική εποικισμού και δημογραφικής αλλοίωσης του κατεχόμενου τμήματος της Κύπρου, αλλάζοντας τοπωνύμια και καταστρέφοντας μνημεία που μαρτυρούν τη μακραίωνη ιστορία της πατρίδας μας. Δεν είναι εύκολο, γιατί καθημερινά η Άγκυρα δημιουργεί νέα τετελεσμένα, επιχειρώντας την ανατροπή του status quo στην περίκλειστη περιοχή της Αμμοχώστου και στη Νεκρή Ζώνη, αμφισβητώντας παράλληλα τα κυριαρχικά δικαιώματα της Κυπριακής Δημοκρατίας στην ΑΟΖ. Η εμμονή του κατοχικού ηγέτη στη ρητορική των δύο κρατών αποτελεί την κορύφωση της τουρκικής αδιαλλαξίας, ενώ η πρόταξη της κυριαρχικής ισότητας δυναμιτίζει την επανέναρξη ουσιαστικών διαπραγματεύσεων.

Ωστόσο, παρ’ ό,τι δύσκολο, δεν είναι αδύνατο. Έχουμε το συμφωνημένο πλαίσιο και τα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Έχουμε τον διορισμό της προσωπικής απεσταλμένης του γενικού γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών τον περασμένο Ιανουάριο. Δεν είναι αδύνατο, γιατί έχουμε την ασπίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία μας δίδει και την ευκαιρία, παρά τη διαχρονικά ταραγμένη Ανατολική Μεσόγειο, να γίνει η χώρα μας πρότυπο ασφάλειας και σταθερότητας για την ευρύτερη περιοχή. Μακριά από παρελθοντολογία και με οδηγό μας την κατανόηση της ιστορίας -τη μνήμη, που λέει ο ποιητής μας, με την ευρεία της έννοια- τον σεβασμό στη διαφορετική γλώσσα, θρησκεία και κουλτούρα της κάθε κοινότητας, ας γίνει η Κύπρος μας μια φωτεινή γέφυρα πολιτισμών, ένας ειρηνικός κόμβος ευημερίας για τα παιδιά μας, ώστε να μη μας βαραίνουν άλλο τα δεινά της ατολμίας και της διαίρεσης.

Αρχής γενομένης το περασμένο καλοκαίρι, η αρμόδια Υπηρεσία Ερευνών, Μελετών και Εκδόσεων της Βουλής, σε συνεργασία με το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, μαζί και με το Γραφείο της Προέδρου της Βουλής των Αντιπροσώπων και την Επιστημονική Επιτροπή της εν λόγω έκθεσης, διεκπεραίωσαν ενδελεχή έρευνα σε πρωτογενές και δευτερογενές υλικό, το οποίο εναπόκειται σε τμήματα της δημόσιας υπηρεσίας, δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, πνευματικά και πολιτιστικά ιδρύματα της Κύπρου και της Ελλάδας, κατεχόμενους δήμους, κοινότητες και σωματεία. Έγινε μια συλλογική προσπάθεια σκιαγράφησης του κυπριακού τόπου από το τραγικά κομβικό 1974 και τις διαχρονικές συνέπειές του, μέχρι την ανάκαμψη σε συγκεκριμένους τομείς, την εξέλιξη και το παρόν ως έναυσμα για αναστοχασμό και ελπίδα.

Συγκεκριμένα, με θεματική αφετηρία την ανθρωπογεωγραφία της Κύπρου πριν από το 1974, η έκδοση που κρατάτε σήμερα στα χέρια σας προβάλλει πρώτα την ειρηνική ζωή στο νησί, αλλά και τη σκοτεινή όψη της προπραξικοπηματικής περιόδου μέχρι και το πραξικόπημα της 15^ης Ιουλίου 1974, με τη συνακόλουθη τουρκική εισβολή και τις επιπτώσεις της: πεσόντες, αιχμάλωτοι, εγκλωβισμένοι, Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι αγνοούμενοι, Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι πρόσφυγες, καταυλισμοί προσφύγων και εκτοπισμένων, φιλοξενία προσφυγόπουλων στην Ελλάδα από την Ιερά Μητρόπολη του νομού Ηλείας, ιδρύματα και οικογένειες. Παρουσιάζονται οι άμεσες αντιδράσεις τοπικών και διεθνών φορέων προς ανακούφιση των πληγέντων, όπως η οικονομική, ανθρωπιστική και ηθική βοήθεια που προσφέρθηκε, αλλά και οι προσπάθειες επιβίωσης των ίδιων των Κυπρίων μέσα από το αυξημένο ρεύμα μετανάστευσης μετά την εισβολή. Η σύληση της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και το πλήγμα στον νεότερο κυπριακό πολιτισμό, μέσα και από τις συνεχείς προσπάθειες διάσωσής του, αποτελεί επίσης μια σημαντική ενότητα της έκδοσης. Με το 1974 να αποτελεί τομή στη σύγχρονη ιστορία της Κύπρου, το ατομικό και συλλογικό τραύμα φανερώνεται έκτοτε στην πολιτιστική δραστηριότητα της χώρας, ενδεικτικό μέρος της οποίας προβάλλεται μέσα από τη λογοτεχνική, θεατρική και εικαστική δημιουργία στην Κύπρο.

Μεγάλο μέρος του υλικού καταλαμβάνει η αποκατάσταση της οικονομίας, η ανασυγκρότηση της Κυπριακής Δημοκρατίας ως κράτους και κοινωνίας σε μια μακρά διαδικασία της επούλωσης των πληγών της, πολλές από τις οποίες παραμένουν, κατά τη συνεχιζόμενη ημικατοχή, ανοιχτές. Παρουσιάζονται συναφώς η στέγαση του προσφυγικού πληθυσμού, η ίδρυση της Παγκύπριας Επιτροπής Προσφύγων και του Κεντρικού Φορέα Ισότιμης Κατανομής Βαρών, η επαναδραστηριοποίηση της οικοδομικής βιομηχανίας, η κατασκευή του αεροδρομίου Λάρνακας σε λιγότερο από τρεις μήνες, η αναζωογόνηση της τουριστικής βιομηχανίας κ.ά., καθώς και σημαίνουσες στιγμές της πνευματικής εξέλιξης του τόπου, όπως η ίδρυση του πρώτου δημόσιου πανεπιστημίου της χώρας μας, του Πανεπιστημίου Κύπρου. Παράλληλα, ανάχωμα στη συνεχιζόμενη κατοχή αποτελούν διαχρονικά οι αντικατοχικές πορείες, η μαχητικότητα των οποίων επίσης μαρτυρείται στο υλικό που επιλέχθηκε.

Το άνοιγμα των οδοφραγμάτων το 2003 και η ένταξη της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2004 ορίζουν για την Κύπρο μια νέα εποχή. Έτσι, στην τελευταία ενότητα της έκδοσης προβάλλονται οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων μετά το 1974, από τις πρώτες δικοινοτικές συναντήσεις πολιτικών κομμάτων τη δεκαετία του 1980 με πρωτοβουλία της τότε πρεσβείας της Τσεχοσλοβακίας, τις ποικίλες δραστηριότητες επαναπροσέγγισης πριν και μετά το 2000, τις κινήσεις της πρεσβείας της Σλοβακίας στην Κύπρο, μέχρι και τη συντήρηση μνημείων από τη δικοινοτική Τεχνική Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς και τις δράσεις της δικοινοτικής Τεχνικής Επιτροπής για τον Πολιτισμό. 

Δυστυχώς, ακόμη και μια τρίγλωσση έκδοση 200 σελίδων, ακόμη και μια έκθεση σε τετραώροφο κτίριο δεν μπορεί να χωρέσει το άκρως συγκλονιστικό υλικό ενώπιον του οποίου βρέθηκαν οι λειτουργοί μας. Ένα  ενδεικτικό μέρος του περιλήφθηκε στην ανά χείρας έκδοση και θα συνθέτει την έκθεση που θα εγκαινιάσουμε στις 20 Σεπτεμβρίου, πολύ μικρό δείγμα της οποίας βλέπετε σήμερα. Η έκθεση θα περιλαμβάνει φωτογραφικά ντοκουμέντα, δημοσιεύματα, δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα, μαρτυρίες, επαναπατρισθέντα εκκλησιαστικά κειμήλια και αρχαιολογικά εκθέματα, εικαστικά έργα, επετειακά γραμματόσημα, αφίσες και άλλα ενθυμήματα, τα οποία αποτυπώνουν τις ποικίλες πτυχές του πιο βαθιού τραύματος του νησιού μας. Από τις εκατοντάδες -αν όχι χιλιάδες των τεκμηρίων- επιλέχθηκαν για τη σημερινή έκδοση, μεταξύ πολλών άλλων, φωτογραφίες από διάφορες συλλογές του Γραφείου Τύπου και Πληροφορίων, αντικείμενα και κειμήλια από κατεχόμενους δήμους, κοινότητες, προσφυγικά σωματεία και από τα κυπριακά κόμματα, έγγραφα και στατιστικές από την Υπηρεσία Μέριμνας και Αποκατάστασης Εκτοπισθέντων, την Υπηρεσία Αγνοουμένων, τη ΔΕΑ και τις τεχνικές δικοινοτικές επιτροπές, σημειώματα, επιστολές και μηνύματα από τον Ερυθρό Σταυρό Κύπρου, καθώς και φωτογραφίες και εικόνες από την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου, το Βυζαντινό Μουσείο και τις τρεις θρησκευτικές ομάδες του τόπου μας, έργα τέχνης από την Κρατική Πινακοθήκη Κυπριακής Τέχνης, την προσωρινή Δημοτική Πινακοθήκη Αμμοχώστου και το Ίδρυμα Τηλέμαχος Κάνθος, καθώς και άλλο υλικό από το Πανεπιστήμιο Κύπρου και τα ιδιωτικά αρχεία που φυλάσσονται σε αυτό, όπως και υλικό από το ΚΥΠΕ, που μαζί με το ΡΙΚ και τον Ψηφιακό Ηρόδοτο αποτελούν τους χορηγούς επικοινωνίας μας. Ναι, ο κατάλογος των πηγών της μνήμης είναι μακρύς. Και αυτό σημαίνει πολλά. Αντίστοιχα, στην έκδοση -και προσεχώς και στην έκθεση- θα δείτε πολύτιμο υλικό από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς της Ελλάδος: τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, το Αρχείο ΕΡΤ, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, το Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη, το Ίδρυμα Μελίνα Μερκούρη, το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, την Ομάδα Πρωτοβουλίας Ασυνόδευτων Φιλοξενηθέντων Παιδιών στην Ελλάδα 1974-1976 και πολλούς άλλους.  

Ευχαριστούμε κάθε φορέα και τα διοικητικά του όργανα ξεχωριστά, που μας παραχώρησαν το υλικό και τις γνώσεις τους, τους καλλιτέχνες και τους συλλέκτες που μας δάνεισαν τα έργα τους, αλλά πάνω από όλα ευχαριστούμε ολόψυχα τους πολίτες που στήριξαν με κάθε τρόπο αυτή την προσπάθεια. Που μοιράστηκαν μαζί μας τις μαρτυρίες τους, που μας έδειξαν ή μας δάνεισαν τα μονάκριβα αντικείμενα που έφεραν μαζί τους τις μαύρες ημέρες του Ιούλη ή και του Αυγούστου: τις βαλίτσες τους, τα χρυσαφικά τους, τα ρούχα που έτυχε εκείνη την ημέρα να φορούν… Και βέβαια, ευχαριστώ από καρδιάς τα μέλη της Επιστημονικής Επιτροπής, οι βιωματικές αφηγήσεις των οποίων περιλαμβάνονται στο πρώτο μέρος της έκδοσης της Βουλής. Ευχαριστώ ιδιαίτερα, όπως πάντα, κάθε λειτουργό της Βουλής ξεχωριστά.  Το να φέρεις εις πέρας με υπευθυνότητα και αντικειμενικότητα ένα τέτοιο πολυεπίπεδο εγχείρημα, το θέμα του οποίου συνδέεται άρρηκτα με τον ψυχισμό και το τραύμα, είτε το δικό σου είτε της οικογένειάς σου, αποτελεί υπέρβαση. Το γνωρίζω πολύ καλά και το επικροτώ. Τέλος, ευχαριστώ τους συνεργάτες του γραφείου μου για τον επαγγελματισμό τους και όσους είστε εδώ σήμερα.

Φίλες και φίλοι,

Κλείνω όπως ξεκίνησα, με το έργο ψυχής του Κυριάκου Χαραλαμπίδη. Στο δεύτερο μέρος αυτής της σύνθεσης, όπου ο ποιητής αυτοσχολιάζεται αναφορικά με το ομώνυμο ποίημα «Αιγιαλούσης επίσκεψις», διαβάζουμε: «[…] ο άνθρωπος αληθινά γνωρίζει τον εαυτό του με το διάδημα της μνήμηςˑ αυτή τον ποιεί βασιλέα. Ώστε η απάλειψη της μνήμης μαρτυρεί τους στενόκαρδους, που δεν μπορούν να κοιτάξουν τον άλλο καταπρόσωπο. Άμποτε να είχαν και οι δυο το σθένος να ειπούν: Αυτά που γίνηκαν είναι καταχωρισμένα βαθιά μέσα στη μνήμη, που πολιτογραφεί τον πόνο του ανθρώπου. Δεν παραγράφονται ως πόνοςˑ ανήκουν στο κοινό ταμείο των λαών. Και τούτο μας ενώνει, κρατώντας ο καθένας το αναλογούν από τη μνήμη του, ως αναγκαίο και πολύτιμο συστατικό της ύπαρξής του». Δεν ξεχνούμε, συμπατριώτισσες και συμπατριώτες, φίλες και φίλοι.

Δεν ξεχνούμε και συνεχίζουμε να αγωνιζόμαστε. Για την ειρήνη. Την επανένωση. Τη μια και αδιαίρετη πατρίδα για εμάς και τα παιδιά μας. Για όλους τους Κυπρίους. Αυτό πρέπει να παραδώσουμε ως Πολιτεία και γι αυτό αγωνιζόμαστε.

Σας καλώ τώρα να δούμε μαζί ένα μικρό μόνο μέρος της επερχόμενης έκθεσης, που αφορά συγκεκριμένα στην τουρκική εισβολή, την προσφυγιά και το δράμα των αιχμαλώτων.

(Το κείμενο ως απεστάλη από τη Βουλή των Αντιπροσώπων)