Ανακοινωθέντα

Το Υπουργείο Παιδείας τιμά τον Μενέλαο Χριστοδούλου για τη συμβολή του στη μελέτη και την καλλιέργεια της Ελληνικής Γλώσσας. Ειδικότερα όμως έχουμε λόγο να αποδώσουμε τιμή στον κ. Χριστοδούλου και για την προσφορά του στην τυποποίηση και τη διεθνή καθιέρωση των ονομάτων, οδωνυμίων και τοπωνυμίων της Κύπρου, όπως επίσης και για το Σύστημα Μεταγραφής του Ελληνικού Αλφαβήτου σε Ρομανικό Σύστημα Γραφής. Έργο το οποίο τελικά είχε όχι μόνο κυπριακή, αλλά πανελλήνια εμβέλεια.

Το Υπουργείο Παιδείας, το οποίο ως πρώτη αποστολή θεωρώ ότι έχει τη διδασκαλία και την ανάδειξη της ελληνικής γλώσσας και του διαχρονικού πλούτου της, στο πρόσωπο του Μενέλαου Χριστοδούλου βλέπει όχι μόνο τον έγκριτο επαΐοντα γλωσσολόγο της σύγχρονης Κύπρου, αλλά μια αστέρευτη πηγή γλωσσικού φωτός.

Προτρέχω των άλλων όλων για να πω ότι προσωπικά, όπως πιστεύω και πολλοί άλλοι εδώ, όταν αναφερόμαστε στον Μενέλαο Χριστοδούλου γενικώς και όχι για να τον τιμήσουμε, πάντα νιώθουμε δέος και ευγνωμοσύνη μόνο και μόνο για το πώς μιλούσε και εξηγούσε την Ελληνική, ορθοτομώντας το βαθύ ήθος και τη βαρύτατη σωρευμένη σοφία που φέρει μαζί της ως πολιτιστική και πνευματική κληρονομιά. Πόσω μάλλον όμως επειδή ερευνούσε, ταξίδεψε σε μεγάλο βάθος τις πηγές της, μεθόδευσε καίριους προβληματισμούς για το γλωσσικό γίγνεσθαι των ανθρώπων αυτού του ελληνικού τόπου και έκρινε αποφαινόμενος με ακεραιότητα επιστημοσύνης περί την Ελληνική Γλώσσα.

Αντιπαρέρχομαι την προσωπική κρίση και ιδέα μου, επειδή νομίζω ότι αξίζει να επισημάνω κάτι που προκαλεί εντύπωση. Προσπαθώντας κάποιος να παρακολουθήσει τη βιογραφία του, την πορεία του ανδρός μέσα από τα χρόνια, την ίδια ώρα, χωρίς καν να το σκοπεύει, έχει μπροστά του μια ισχυρή νύξη και εξήγηση, μια ακριβή περιγραφή του χαρακτήρα, της ανιδιοτελούς ιδιοσυγκρασίας και της ευγένειάς του.

Ανακαλύπτει τον Μενέλαο Χριστοδούλου ως άτυπο πρώτο διευθύνοντα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, να επιμελείται, να φροντίζει, να εργάζεται για το έργο του νεοσύστατου Κέντρου, χωρίς αυτό να φαίνεται. Όπως και στη συνέχεια η εργώδης επιμέλεια δεκάδων εκδόσεων και έργων. Επίσης περιστασιακά αναδεικνύεται πολυτιμότατος, αλλά άτυπος συνεργάτης του Καθηγητή Γλωσσολογίας Γεώργιου Κουρμούλη. Ενώ, για να κρατήσει το Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών ζωντανό, αποστερείται υποτροφίας και προσωπικών ευκαιριών στη Γερμανία. Καθοριστική ήταν επίσης η συμβολή του, με μεγάλες προσπάθειες και αφοσίωση, για το πρώτο Λαογραφικό Αρχείο του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, η οποία παραμένει και πάλι «ανώνυμη».

Δεν ήταν λοιπόν τυχαίο που ο Κωνσταντίνος Σπυριδάκις όταν, πρόεδρος ακόμα της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης, αποφάσισε το 1962 τη δημιουργία του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, επέλεξε με τη σύσταση Καθηγητών από την Ελλάδα και πρώτο έστειλε εκεί τον Μενέλαο Χριστοδούλου. Μπορούσε μάλιστα κανείς τότε να τον είχε δει, τα προηγούμενα τρία χρόνια, επί τω έργω στο Παγκύπριο Γυμνάσιο. Ως διδάσκοντα τα φιλολογικά, μεταξύ 1959 και 1962 αλλά και ως Γραμματέα και πρακτικογράφο του Καθηγητικού Συλλόγου του Παγκυπρίου Γυμνασίου, εκδότη της «Μαθητικής Εστίας» και της επετηρίδας του σχολείου. Τότε που ετοίμαζε με ξεχωριστή επιμέλεια ιδιόχειρα απολυτήρια και διπλώματα του σχολείου.

Πέραν των 30 ετών, από το 1962 μέχρι το 1993, υπηρέτησε ευσυνείδητα στο Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, το οποίο και του οφείλει την άψογη επιμέλεια των εκδόσεών του, όπως και εκείνων των «Κυπριακών Σπουδών», οι οποίες βραβεύτηκαν από την Ακαδημία Αθηνών, με τον επιμελητή και εκδότη να παραμένει ανώνυμος και αμνημόνευτος. Παρομοίως αθόρυβο έργο έκανε για χρόνια πολλά όταν περιερχόμενος όλα τα χωριά της Κύπρου κατέγραψε όλα τα ιδιώματα της κυπριακής διαλέκτου και τα λαογραφικά έθιμα των Κυπρίων, μαζί με τον Κώστα Ιωαννίδη, Επιθεωρητή Μουσικής. Από την εργασία αυτή προέκυψε το παλαιό Λαογραφικό Αρχείο του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, που φέρει το όνομα του Κώστα Ιωαννίδη.  Εξάλλου, με το υλικό αυτό συνέδραμε τον γλωσσολόγο Brian Newton στη συγγραφή του εγχειριδίου "The Cypriot Greek" και άλλους. Αφανής, αλλά πάντα ουσιαστική η συμμετοχή του. Είναι ο ίδιος που από τα φοιτητικά του χρόνια στο Εθνικό και Καποδιστριακό, άριστος φοιτητής, ήταν από εκείνους που έφτιαχνε σημειώσεις για να μελετούν οι άλλοι.

Σημειώνω ότι η ιδέα μου είναι πως αυτή η ανιδιοτέλεια που τον χαρακτήρισε διά βίου δεν είναι μόνο μια αφ’ εαυτής αρετή. Πέραν αυτού, έχει ως αντίκρισμα την προσωπική αφοσίωσή του στην υπηρεσία της ελληνικής φωνής και γραφής. Εξ όσων μπορώ να κρίνω, δεν είχε ποτέ ιδιοτελή σκέψη. Για να κρίνεις και να αποφασίσεις για κάποιο τέλος, ακόμα και αν αρνηθείς το ίδιον τέλος, σημαίνει πως κάνεις κάποιο υπολογισμό. Θαρρώ ότι ο κύριος Χριστοδούλου δεν έφτανε ποτέ εκεί, αλλά αποφάσιζε και ενεργούσε μόνο και μόνο από αγάπη για την Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία.

Η προσφορά του στο Πρόγραμμα Τυποποίησης Γεωγραφικών Ονομάτων των Ηνωμένων Εθνών καλύπτει 45 έτη, ξεκινώντας από το 1967. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος, ως αντιπρόσωπος της Κύπρου, αναδείχτηκε γενικά ως απαραίτητος σε θέματα προφοράς και ορολογίας. Χάρη στην εργασία του η Κυπριακή Δημοκρατία παρουσίασε δύο Λεξικά και 16 χάρτες, τα οποία όχι απλώς εγκρίθηκαν, αλλά κρίθηκαν και ως πρότυπο για άλλα κράτη. Το γιγαντιαίο αυτό έργο συνίσταται στην τυποποίηση όλων των ονομάτων της Κύπρου και της Ελλάδος (οδωνύμια και τοπωνύμια). Σε αυτό προστίθεται το Σύστημα Μεταγραφής του Ελληνικού Αλφαβήτου σε Ρομανικό Σύστημα Γραφής με βάση τις αυστηρές προδιαγραφές των Ηνωμένων Εθνών. Το σύστημα έγινε πρότυπο του ISO (International Standardization Organization) και χρησιμοποιείται σήμερα από την Κύπρο και την Ελλάδα. 

Πολύ σημαντική είναι όμως και η προσφορά του στο Κέντρο Θησαυρού Κυπριακής Ελληνικής Γλώσσας, που δημιουργήθηκε από την Ιερά Μονή Κύκκου από το 1993. Στο πλαίσιο αυτό ξεκίνησε η ψηφιοποίηση της κυπριακής γραμματείας από τον Στασίνο μέχρι σήμερα, στη βάση του προτύπου της ηλεκτρονικής βάσης γλωσσικών δεδομένων του Πανεπιστημίου του Ιρβάιν (Thesaurus Linguae Graecae). Ενώ επιμελήθηκε ακόμα πολλές εκδόσεις του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Ιεράς Μονής Κύκκου (μελέτες, βιβλία, επετηρίδες). 

Παράλληλα, συνέβαλε ακούραστα σε πολλές ερευνητικές δραστηριότητες στην Κύπρο και διεθνώς. Ξεχωρίζει κανείς τη συνεργασία του με τον οργανισμό "Γλωσσικός Άτλαντας της Ευρώπης", που εδρεύει στη Νιμέγκη της Ολλανδίας, καθώς και με το Κέντρο Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, στους εκπροσώπους του οποίου -Δικαίο Βαγιακάκο και Νικόλαο Κοντοσόπουλο- έδωσε  τον τρόπο απόδοσης της Κυπριακής διαλέκτου, όταν οργάνωσαν αποστολή στην Κύπρο. Όπως γλωσσικής και λαογραφικής υφής συνεργασία είχε επίσης με την Ιωάννα Παπαντωνίου από το Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα και με τους Ιάπωνες συγγραφείς της Ελληνικής Γραμματικής για Ιάπωνες.

Από τις πολλές εκδόσεις που επιμελήθηκε και προλόγισε, αναφέρω ενδεικτικά: «Γλωσσικαί περί Κύπρου Γραμματείαι του ΙΘ΄ αιώνος», Πρακτικά του Α΄ Κυπρολογικού Συνεδρίου, «Κυπριακά Δημώδη Άσματα» και το επίσημο τοπωνυμικό λεξικό της Κυπριακής Δημοκρατίας «Α Complete Gazetteer of Cyprus». 

Δεν παρέλειψε, όταν του δινόταν η ευκαιρία, να απευθύνεται και στο ευρύτερο κοινό, μιλώντας για γλωσσικά και λαογραφικά ζητήματα, όπως στις εκπομπές που παρουσίαζε από το ραδιόφωνο του ΡΙΚ ή και με συμμετοχή σε συνέδρια ή διάφορες διαλέξεις, μεταξύ των οποίων και στο «Λαϊκό Πανεπιστήμιο» του Δήμου Λευκωσίας.

Μπορεί τα όσα κατά καιρούς διαμείφθηκαν στον δημόσιο βίο, ιδιαίτερα σχετικά με το μνημειώδες έργο της τυποποίησης ονομάτων, να τον έχουν πικράνει. Ιδιαίτερα μάλιστα η ακρισία και αγνωμοσύνη που, δυστυχώς, επέδειξε σε κάποιες στιγμές η Βουλή των Αντιπροσώπων. Ωστόσο, πιστεύω ειλικρινά ότι η ουσία και η εμβέλεια του έργου του στέκουν πολύ ψηλότερα για να τα φτάσουν τέτοιες ευκαιριακές βολές.

Ο ίδιος ξεκίνησε, γεννημένος το 1936 στον Αστρομερίτη κι έμαθε τα πρώτα γράμματα σε ένα «διδιδάσκαλο σχολείο» όπως αναφέρει, όπου «η εκπαίδευση ήταν άβιβλος». Αλλά μετά από μια λαμπρή διαδρομή ο ίδιος έχει επιμεληθεί όλα αυτά τα χρόνια και έχει δώσει τόσα βιβλία, ένα πραγματικό θησαυρό για την ελληνική γλώσσα.

Βλέποντας εδώ σε βιογραφικά του, σημειώνεται ως ακροτελεύτια ρήση που τον εκφράζει: «Μενέλαος Χριστοδούλου, ουδεμιάς τιμής τυχών εν τω βίω αυτού», δεν θα επιχειρήσω να επανορθώσω. Θα του αφιέρωνα μόνο τους στίχους του Κώστα Μόντη:

«Ελάχιστοι μας διαβάζουν,

ελάχιστοι ξέρουν τη γλώσσα μας,

μένουμε αδικαίωτοι και αχειροκρότητοι 

σ’ αυτή τη μακρινή γωνιά,

όμως αντισταθμίζει που γράφουμε Ελληνικά».

Αντισταθμίζει που κάποιοι γράφουν Ελληνικά, ναι. Πόσω μάλλον αντισταθμίζει που κάποιος στάθηκε πρωθιερέας της μοναδικής αυτής γραφής.  

Θεωρώ ότι δικαίως η αγαπημένη σύζυγος του, Μαρία Σάββα Σέπου, οι κόρες του Αναστασία και Νίκη, καθώς και τα τέσσερα εγγόνια του που υπεραγαπά, ο Αργύρης, ο Μενέλαος, η Μαρία και η Μενέλια, νιώθουν περήφανοι που ζουν δίπλα σε ένα τέτοιο άνθρωπο και αντλούν από τη σοφία και την ευγένεια του χαρακτήρα του.

ΙΠ