Ανακοινωθέντα

Ο Ιανός, ένας από τους παλαιότερους θεούς των Ρωμαίων, ο θεός με τα δύο πρόσωπα στραμμένα σε αντίθετες κατευθύνσεις, θεωρείτο θεός των ενάρξεων και των μεταβάσεων από μια πρότερη κατάσταση σε μία άλλη. Συχνά δε απεικονιζόταν με δύο πρόσωπα, μάλιστα στις πιο πρώιμες περιόδους απεικονιζόταν με το ένα πρόσωπο γενειοφόρο και το άλλο ξυρισμένο. Για κάποιους η αντίστιξη αυτή σηματοδοτούσε τα ζεύγη αντιθέτων, τον ήλιο και τη σελήνη ή το γήρας και τη νιότη.

Ο Ιανός απεικονίζεται στο σήμα του Διεθνούς Συμβουλίου Αρχείων, αφού θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει το αρχειακό επάγγελμα. Οι αρχειονόμοι, όπως κι αυτός, κοιτάζουν το παρελθόν και το μέλλον ταυτόχρονα. Σήμερα ο συμβολισμός είναι πιο έκδηλος από ποτέ, καθώς βρισκόμαστε εν μέσω μιας εκτεταμένης μετάβασης από την έντυπη στην ψηφιακή εποχή. Ως αποτέλεσμα της ψηφιακής επανάστασης, όπως αλλάζει η καθημερινότητα μας, όπως αλλάζουν οι συνήθειες μας, με τον ίδιο τρόπο προσαρμόζονται και τα αρχεία. Από αρχειακές συλλογές σε φυσικούς χώρους μετατρέπονται σε ψηφιακά αρχεία.   

Ενώ η τεχνολογία για πολλούς ακυρώνει την ταύτιση τεκμηρίου και εγγράφου, ανατρέποντας την παραδοσιακή εικόνα των αρχείων ως φυσικών χώρων, παράλληλα εμφανίζεται ένα νέο αρχείο, το ψηφιακό.

Η διαχείριση αρχειακών συλλογών δεν περιορίζεται στη διατήρηση και προστασία του συμβατικού/αναλογικού περιεχομένου και στην εξασφάλιση πρόσβασης, αλλά περιλαμβάνει καινοτόμα σχέδια έτσι ώστε να είναι και πιο ελκυστικά για να τα εξερευνήσει το κοινό, επιτυγχάνοντας ταυτόχρονα και την εκπαίδευσή του.

Τα νέα δεδομένα δεν έχουν μόνο διευρύνει τον παραδοσιακό διττό ρόλο των φορέων τήρησης αρχείων. Έχουν αλλάξει και τον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και αλληλοεπιδρούν με τα αρχεία.

Το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών (ΓΤΠ) διαχειρίζεται δύο πολύ σημαντικά αρχεία: Το Αρχείο Τύπου και το Φωτογραφικό Αρχείο.

Το Αρχείο Τύπου διαθέτει αυτή τη στιγμή 1291 τίτλους εφημερίδων και περιοδικών στην Ελληνική, την Τουρκική και άλλες γλώσσες. Αποτελεί την πλουσιότερη συλλογή εφημερίδων και περιοδικών που έχουν εκδοθεί στην Κύπρο από το 1878 μέχρι σήμερα και τη μόνη που μπορεί να καλύψει σφαιρικά τις ανάγκες της ερευνητικής κοινότητας της χώρας.

Το Φωτογραφικό Αρχείο ανάγεται στο 1950 και περιλαμβάνει υλικό από τις καθημερινές καλύψεις των φωτογράφων του ΓΤΠ, καθώς και ιδιωτικές συλλογές που έχουν δωριστεί ή αγοραστεί από το ΓΤΠ. Πρόκειται για μια εξαιρετικά εμπεριστατωμένη απεικόνιση της πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής της Κύπρου, περιλαμβανομένων κρίσιμων πτυχών της σύγχρονης ιστορίας.   

Και τα δύο αρχεία φυλάσσονται σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους με ελεγχόμενες κλιματολογικές συνθήκες στο κτήριο του ΓΤΠ στη Λευκωσία. Η διαχείρισή τους είναι μια διαρκής άσκηση ισορροπίας ανάμεσα στην προστασία των πολύτιμων ιστορικών τεκμηρίων και τη διάθεσή τους στο κοινό. Πρόκειται για έναν πλούτο που ανήκει στο κράτος και τους πολίτες του.

Το 2017 ήταν μια χρονιά-ορόσημο για το Αρχείο Τύπου του ΓΤΠ. Η έγκριση της πρότασης συγχρηματοδότησης του έργου «Ψηφιακός Ηρόδοτος ΙΙ» στο πλαίσιο του προγράμματος διασυνοριακής συνεργασίας «Ελλάδα Κύπρος 2014-2020» με εταίρους το ΓΤΠ, το Ραδιοφωνικό Ίδρυμα Κύπρου και την Αναπτυξιακή Εταιρεία Περιφέρειας Νότιου Αιγαίου-Ενεργειακή Α.Ε., είχε ως αποτέλεσμα την πρώτη μαζική ψηφιοποίηση ενός σημαντικού μέρους του αρχείου εφημερίδων που αριθμεί 500.000 σελίδες.

Ιστορικά, ανατρέχοντας στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ελάχιστοι γνώριζαν την ύπαρξη του Αρχείου Τύπου. Εκείνοι που συνέβαλαν στο να βγει από τη λήθη ήταν το προσωπικό του ΓΤΠ που ασχολείτο με το αντικείμενο σε συνεργασία με τη διοίκηση του, καθώς και οι πρώτοι ερευνητές. Όπως γίνεται συνήθως, η μετάβαση από την άγνοια στη γνώση παίρνει χρόνο, έτσι και για το Αρχείο πέρασε καιρός μέχρι να του αποδοθεί η ανάλογη αξία. Κάπου ανάμεσα στο 1983 που ξεκίνησε η μικροφωτογράφιση εφημερίδων και το 2009 όταν έκανε την εμφάνισή της η ψηφιοποίηση, το Αρχείο Τύπου μπήκε σε μια άλλη πορεία. Μετά τον «Ψηφιακό Ηρόδοτο», το κόστος ψηφιοποίησης καλύπτεται από τον προϋπολογισμό του ΓΤΠ, ενώ η πρόσφατη αγορά νέου μηχανήματος οπτικής σάρωσης θα αναβαθμίσει την ποιότητα των παραγόμενων ψηφιακών τεκμηρίων. Στην παρούσα χρονική στιγμή αναμένουμε τον σχεδιασμό ενός νέου ολοκληρωμένου συστήματος διαχείρισης που θα υποστηρίζει την παρακολούθηση του πλήρους κύκλου ζωής ενός τεκμηρίου.

Ωστόσο, τίποτε από όλα αυτά δεν θα είχε σημασία, αν ταυτόχρονα δεν επενδύαμε υλικούς και πνευματικούς πόρους για τη σύνδεση του αρχείου με την κοινωνία. Γιατί ζωντανό δεν είναι μόνο το αρχείο που τροφοδοτείται, αλλά και αυτό που προσφέρεται, εμπνέει και στηρίζει τη δημιουργία.

Εκτός από το Ερευνητικό Κέντρο στη Λευκωσία, στο κτήριο του ΓΤΠ που άνοιξε επίσημα τις πόρτες του το 1995, και στη Λεμεσό που λειτουργεί ήδη από το 2011, τρία νέα Ερευνητικά Κέντρα προστέθηκαν την τελευταία πενταετία στη Λάρνακα (2017), την Αγία Νάπα (2018) και την Πάφο (2019). Το κοινό μπορεί να κάνει αναζήτηση στο σύνολο του ψηφιοποιημένου αρχείου μέσω ηλεκτρονικής πλατφόρμας.

Το 2020 τέθηκε σε λειτουργία και ο ιστότοπος του Αρχείου Τύπου, στο www.pressarchive.cy, επιτρέποντας την ανάκτηση μέρους του ψηφιοποιημένου υλικού μέσω διαδικτύου από εξωτερικούς χρήστες.  

Ανάλογοι είναι οι στόχοι μας και για το Φωτογραφικό Αρχείο. Ύστερα από πολυετή προσπάθεια που ξεκίνησε το 2011, φέτος ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση του αναλογικού αρχείου, το οποίο αποτελείται από περίπου 700.000 αρνητικά. Σε εξέλιξη βρίσκεται και η επεξεργασία του ψηφιοποιημένου υλικού προκειμένου να αποκτήσει τις κατάλληλες προδιαγραφές που θα επιτρέψουν περαιτέρω αξιοποίησή του. Παράλληλα, προωθούνται συνεργασίες για ψηφιοποίηση συλλογών των άλλων φορέων.

Επί του παρόντος η προσφορά του αρχειακού υλικού για έρευνα γίνεται με επί τόπου επίσκεψη στο κτήριο του ΓΤΠ στη Λευκωσία κατόπιν ραντεβού.

Η τελευταία πενταετία δεν ήταν καθοριστική μόνο για τα αρχεία μας αλλά και για εμάς. Τι μάθαμε; Εν πρώτοις, η διαχείριση ενός έργου ψηφιοποίησης ξεκινά πριν από την έναρξη του. Ο σωστός σχεδιασμός είναι απαραίτητος για την επιτυχία του. Επιπρόσθετα, οι αποφάσεις έργων που βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στην τεχνολογία, χρειάζεται να αναθεωρούνται συχνά, καθώς περισσότερες τεχνικές λύσεις γίνονται διαθέσιμες.

Ένα άλλο ζήτημα εξαιρετικής σημασίας αφορά στην προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων. Κάθε πράξη επεξεργασίας και αναπαραγωγής οφείλει να πραγματοποιείται στο πλαίσιο της σχετικής νομοθεσίας. Ο εκάστοτε φορέας θα πρέπει να προστατέψει το ψηφιακό υλικό από μη εξουσιοδοτημένη, παράνομη ή καταχρηστική χρήση.

Βεβαίως, κάθε έργο ψηφιοποίησης είναι μοναδικό και με διαφορετικές παραμέτρους, αναλόγως της μορφής και του εύρους του υλικού – δύο παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή των τεχνικών μέσων αλλά και το καθεστώς λειτουργίας του, όπως αυτές προσδιορίζονται κυρίως από τις απαιτήσεις των χρηστών.

Στην πράξη προκύπτουν πολλά ζητήματα, η διαχείριση των οποίων εξαρτάται από την ευελιξία και ταχύτητα του φορέα να ανταποκριθεί στις προκλήσεις και να αξιοποιήσει τις ευκαιρίες που αναδύονται. 

Ίσως η πιο ενδιαφέρουσα προοπτική που ανοίγεται μπροστά μας αφορά στην ανάπτυξη συνεργασιών ανάμεσα σε όσους διαχειρίζονται τα ενεργά και ιστορικά αρχεία.

Η οικοδόμηση αμοιβαία επωφελών σχέσεων δεν εξασφαλίζει απλώς την επίτευξη διοικητικών και πολιτιστικών στόχων. Συμβάλλει στην προαγωγή της γνώσης και ενισχύει τη διαλειτουργικότητα των ψηφιακών συλλογών. Αυτό καθίσταται ολοένα και πιο σημαντικό με το πέρασμα του χρόνου και την κατακόρυφη αύξηση του όγκου του ψηφιακού περιεχομένου που προάγει ένα νέο οικοσύστημα πληροφόρησης και παραγωγής αξίας που ανήκει στο δημόσιο.

Λέγοντας αυτά, θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθώ σε μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα και που αφορά μια παρανόηση ότι το ψηφιακό περιεχόμενο είναι για πάντα. Διότι, δεν είναι.

Τα ψηφιακά αρχεία είναι ιδιαιτέρως ευάλωτα. Κινδυνεύουν να αλλοιωθούν -γεγονός που μπορεί να θέσει υπό αμφισβήτηση την αυθεντικότητά τους- ακόμη και να διαγραφούν κυρίως από βλάβες στα αποθηκευτικά μέσα, κακόβουλο λογισμικό και μη εξουσιοδοτημένες παρεμβάσεις («επιθέσεις»). Τέλος, κινδυνεύουν από το φαινόμενο της «τεχνολογικής απαρχαίωσης» όσον αφορά τη συμβατότητα του λογισμικού και ενώ τα τεχνολογικά μέσα εξελίσσονται, παράλληλα, υποβαθμίζονται πολύ γρήγορα. Αυτό αποτελεί, όχι αδίκως, αντικείμενο μελέτης και έρευνας παγκοσμίως.

Είναι ιδιαίτερα συναρπαστικό να συνειδητοποιούμε ότι αυτό που κάνουμε τώρα δεν είναι εφήμερο, αλλά κάτι που θα έχει διαρκή αξία και για τις μελλοντικές γενιές. Υπάρχει κάτι καλύτερο από αυτό; Εύλογο το ερώτημα. Διότι, εν τω μεταξύ, η τεχνολογία και η πρόοδος μπορεί να μας παρουσιάσουν κάτι καινούργιο που ακόμα να μην γνωρίζουμε.

Σας ευχαριστώ.

(ΕΛ/ΜΓ)